Model Portugalski: Jak dekryminalizacja zmieniła oblicze walki z uzależnieniami?

Wyobraźmy sobie kraj, w którym co setny obywatel jest uzależniony od heroiny. Gdzie wskaźnik zakażeń wirusem HIV związanych z iniekcjami narkotyków jest najwyższy w całej Unii Europejskiej, a więzienia pękają w szwach od osób skazanych za posiadanie niewielkich ilości substancji. To nie dystopijna wizja, a brutalna rzeczywistość Portugalii z końca lat 90. XX wieku. W odpowiedzi na ten paraliżujący kryzys, w 2001 roku państwo podjęło odważny, niemal rewolucyjny krok: przestało karać swoich obywateli za posiadanie narkotyków, oferując im w zamian pomoc. Po ponad dwóch dekadach świat z uwagą analizuje efekty tego eksperymentu – i jest to dziś jedno z najczęściej omawianych case studies w debacie o polityce narkotykowej.

Dekryminalizacja to nie Legalizacja: Klucz do Zrozumienia Reformy

Zanim zagłębimy się w wyniki, musimy wyjaśnić fundamentalne pojęcie, które często jest mylone w publicznej debacie. Portugalia nie zalegalizowała narkotyków. Ich produkcja i handel wciąż są surowo karane. Zmieniło się jedynie podejście do użytkownika. W debacie publicznej to rozróżnienie często bywa pomijane, co prowadzi do nieporozumień.

Zgodnie z nowym prawem, posiadanie substancji psychoaktywnych w ilości nieprzekraczającej 10-dniowego zapasu przestało być przestępstwem, a stało się wykroczeniem administracyjnym. Zamiast przed sąd, osoba taka trafia przed tzw. „Komisję Odwodzenia” (Dissuasion Commission), złożoną z prawnika, lekarza i pracownika socjalnego. Celem komisji nie jest ukaranie, lecz ocena sytuacji, zidentyfikowanie ewentualnego uzależnienia i zaoferowanie wsparcia – od porady psychologicznej po leczenie odwykowe.

Trzy Filary Sukcesu: Zdrowie, Pomoc i Redukcja Stygmatyzacji

Portugalska reforma opiera się na trzech solidnych filarach, które zadziałały synergicznie:

• Zmiana paradygmatu na zdrowie publiczne: Uznano, że uzależnienie jest chorobą, a nie wyborem moralnym. Przeniesienie problemu z systemu karnego do systemu opieki zdrowotnej było fundamentem całej zmiany.
• Redukcja stygmatyzacji: Kiedy ludzie przestali bać się więzienia za posiadanie narkotyków, stali się bardziej skłonni do szukania pomocy. Traktowanie ich jak pacjentów, a nie przestępców, otworzyło drogę do skutecznej terapii i reintegracji społecznej.
• Inwestycje w leczenie: Równolegle z dekryminalizacją, rząd znacząco zwiększył finansowanie programów redukcji szkód, w tym powszechnego dostępu do terapii substytucyjnej (metadonem i buprenorfiną), która okazała się kluczowa w walce z epidemią heroinową.

Mierzalne Efekty po Dwóch Dekadach: Liczby Mówią Same za Siebie

Wbrew obawom krytyków, dekryminalizacja nie spowodowała "narkotykowej turystyki" ani wzrostu spożycia. Wręcz przeciwnie, przyniosła wymierne korzyści, które najlepiej obrazują twarde dane:

• Spadek zakażeń HIV: Liczba nowych diagnoz HIV wśród osób używających narkotyków dożylnie spadła o ponad 90% – z 1334 przypadków w 2001 roku do 56 w roku 2018.
• Mniej zgonów z przedawkowania: Liczba śmiertelnych przedawkowań drastycznie zmalała. Choć w ostatnich latach, podobnie jak w całej Europie, obserwuje się pewien wzrost, wskaźniki w Portugalii wciąż należą do najniższych na kontynencie.
• Odciążenie systemu sprawiedliwości: Odsetek osób osadzonych za przestępstwa narkotykowe w całej populacji więziennej zmalał z 44% w 1999 roku do około 16% w 2019, co przyniosło państwu ogromne oszczędności.

Innymi słowy: to, co w latach 90. było katastrofą zdrowotną i społeczną, dziś jest wskazywane jako przykład jednego z najbardziej skutecznych modeli polityki narkotykowej na świecie.

Nowe Wyzwania i Globalna Inspiracja

Model portugalski nie jest idealistyczną utopią, lecz pragmatycznym i wciąż ewoluującym podejściem. Jak wskazują najnowsze raporty Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA), Portugalia, podobnie jak reszta Europy, stoi dziś przed nowymi wyzwaniami, takimi jak wzrost użycia kokainy i pojawienie się nowych substancji psychoaktywnych (NPS). Mimo to, fundamenty polityki opartej na zdrowiu publicznym pozostają niezmienne i skuteczne.

Sukces Portugalii stał się inspiracją dla wielu krajów i regionów na całym świecie. Elementy tego modelu są analizowane i wdrażane między innymi w Kanadzie, Czechach oraz w niektórych stanach USA, jak Oregon. To pokazuje, że odejście od karania na rzecz leczenia i edukacji jest globalnym trendem w poszukiwaniu bardziej ludzkiej i skutecznej polityki narkotykowej.

Historia Portugalii pokazuje, że polityka narkotykowa nie musi opierać się na strachu i karach – może być oparta na empatii, wiedzy i zdrowym rozsądku. To lekcja, z której świat wciąż czerpie inspirację.